Ο Όρθρος

Όρθρος σημαίνει το χρονικό διάστημα λίγο πριν την ανατολή του ηλίου. Κατά την εκκλησιαστική παράδοση το 24ωρο αρχίζει από την αρχή της νύχτας και χωρίζεται σε 7 καιρούς: Τρεις της νύχτας (Εσπέρας, Μεσονύχτιο, Όρθρος) και τέσσερις της ημέρας (Α´ ώρα, Γ´ ώρα, Στ´ ώρα και Θ´ ώρα).

Στην εκκλησία Όρθρος λέγεται η Ακολουθία που τελείται πριν τη Θεία Λειτουργία. Είναι δοξολογία στο Χριστό, που Εκείνος είναι το Φως του κόσμου και ο Ήλιος της Δικαιοσύνης και είναι επίσης παράκληση στον Κύριο του Σύμπαντος με την ανατολή της καινούργιας ημέρας. Συγχρόνως είναι η καλύτερη ψυχική προετοιμασία για τη Θεία Λειτουργία (το Μυστήριο των Μυστηρίων) που θα επακολουθήσει.

Πιο πλούσιος είναι ο Όρθρος των Κυριακών, που βασίζεται στο μεγάλο γεγονός πάνω στο οποίο στηρίζεται η πίστη μας, στην Ανάσταση του Κυρίου.

Στολίζεται με Οκτώ Ήχους βυζαντινής μουσικής που διαδέχονται ο ένας τον άλλο κάθε εβδομάδα.

Η ουσία της βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής διακρίνεται για την απλότητα, την σεμνότητα, την ιεροπρέπεια και το μυσταγωγικό κλίμα, που δημιουργεί το άκουσμά της. Όσον αφορά δε στην μορφή, είναι φωνητική (όχι ενόργανη), μονόφωνη (ταυτόχρονη συμψαλμωδία πολλών φωνών στην αυτή οξύτητα, στην αυτή μελωδική γραμμή –όχι πολυφωνική) συνοδευομένη από το λεγόμενο ισοκράτημα η «ίσον».

Ο σκοπός της ανωτέρω μουσικής είναι καθαρά λατρευτικός και πνευματικός και συμβάλλει στην λατρευτική ανύψωση και κατάνυξη, τελικά δε και στην ψυχική τελειοποίηση του ανθρώπου.

Οι ήχοι της Βυζαντινής Μουσικής εκφράζουν με το ήθος τους και υπηρετούν τα εξής ειδικά συναισθήματα ευσεβείας:

Ο Α´ Ήχος: χαρά, λαμπρότητα και μεγαλοπρέπεια. (πρβλ. Πασχαλινούς Ύμνους «Αναστάσεως ημέρα»).

Ο Β´ Ήχος:  είναι ικετευτικός και προτρεπτικός προς συναίσθηση αμαρτωλότητας.

Ο Γ´ Ήχος:  είναι εμβατήριος, χαρμόσυνος, ως παιάνας νίκης.

Ο Δ´ Ήχος:  θεωρείται της Παναγίας. Ήχος γλυκύς. (πρβλ. «Ανοίξω το στόμα μου»).

Ο πλάγιος του Α´ Ήχος: είναι της Δευτέρας Παρουσίας.

Ο πλάγιος του Β´ Ήχος:  είναι δραματικός και λυπηρός, του Πάθους.

Ο πλάγιος του Γ´ (ο λεγόμενος Βαρύς) Ήχος:  της ενδόξου Μεταμορφώσεως. (πρβλ. «Μετεμορφώθης εν τω όρει»).

Ο πλάγιος του Δ´ Ήχος:  του Θεανθρώπου.

Τα μέρη του Όρθρου είναι δώδεκα:

1. ΕΞΑΨΑΛΜΟΣ

Κατανυκτική ανάγνωση (όλοι είμαστε όρθιοι), έξι εκ των 150 ψαλμών του Ψαλτηρίου, τους περισσότερους των οποίων έγραψε ο Δαβίδ. Είναι συγχρόνως ύμνος, δέηση και προφητεία:

Ψαλμός 3ος: Εικονίζει τη σταθερή ελπίδα της ψυχής στο Θεό.

Ψαλμός 37ος: Θρήνος της ψυχής για το βάρος των αμαρτιών.

Ψαλμός 62ος: Απαλή παρηγορητική πρωινή προσευχή.

Ψαλμός 87ος: Δέηση ψυχής τσακισμένης από τις συμφορές.

Ψαλμός 102ος: Προσευχή ευγνωμοσύνης για τις ευεργεσίες του Θεού.

Ψαλμός 142ος: Θερμή παράκληση βοήθειας.

2. ΑΠΟΛΥΤΙΚΙΑ

Σύντομα τροπάρια που περιγράφουν περιληπτικά την υπόθεση της εορτής. Λέγονται απολυτίκια διότι ξεκινούν ψαλλόμενα από τον Εσπερινό πριν την Απόλυση και μετά τη φράση του πρεσβύτη Συμεών που επαναλαμβάνει ο ιερεύς: «Νυν απολύεις τον δούλόν σου Δέσποτα...». Συνήθως είναι τρία: Το πρώτο είναι του Ήχου της ημέρας αναφερόμενο στην Ανάσταση, το Δεύτερο στον Άγιο που εκείνη την ημέρα εορτάζει και το τρίτο στη Θεοτόκο.

3. ΚΑΘΙΣΜΑΤΑ

Σύντομα τροπάρια της Αναστάσεως στον ήχο της ημέρας. Ονομάζονται καθίσματα επειδή οι πιστοί εκάθοντο. Και αποτελούσαν ανάπαυλα σε Αναγνώσεις μακρές από το Ψαλτήριον του Δαβίδ.

4. ΕΥΛΟΓΗΤΑΡΙΑ

Ψάλλονται πάντα σε ήχο Πλάγιο του Α´. Εκφράζουν την κατάπληξη των Αγγέλων, των Μυροφόρων και των Αποστόλων για το Θαύμα της Αναστάσεως και καταλήγουν σε υμνολογία της Αγίας Τριάδος και το ενθουσιώδες «Αλληλούϊα».

5. ΑΝΑΒΑΘΜΟΙ

Ψαλμοί στον Ήχο της ημέρας, που διηγούνται τα μεγαλεία της δημιουργίας και μοιάζουν με σκαλοπάτια που ανεβάζουν τη ψυχή προς τον ουράνιο Δημιουργό. Είναι εμπνευσμένα από τους Ψαλμούς των Αναβαθμών (119-133) από τους οποίους έχουν πάρει πολλές εκφράσεις.

6. ΕΩΘΙΝΟ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟ

Αναγιγνώσκεται μέσα στο Ιερό Βήμα, όπου η Αγία Τράπεζα συμβολίζει τον Πανάγιο Τάφο και ο ιερεύς τον Άγγελο που αναγγέλλει το χαρμόσυνο γεγονός της Αναστάσεως «καθήμενος εν τοις δεξιοίς». Υπάρχουν ένδεκα Εωθινά Ευαγγέλια. Μετά την ανάγνωση του Ευαγγελίου ο ιερεύς το περιφέρει εντός του Ναού για να το ασπαστούν οι πιστοί, ενώ ψάλλεται κατανυκτικά ο 50ος ψαλμός της μετανοίας, αφού προηγουμένως είχε απαγγελθεί το «Ανάστασιν Χριστού θεασάμενοι», η Διακήρυξη αυτή του Μυστηρίου της Θείας ενανθρωπήσεως και του Πάθους καθώς και του μεγάλου Θαύματος της Αναστάσεως που αποτελεί τον Θεμέλιο Λίθο της Πίστεώς μας.

(Κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Τεσσαρακοστής μετά τον  50^ο  Ψαλμό ακολουθούν τα δύο κατανυκτικά τροπάρια «Της μετανοίας άνοιξον...» και «Της σωτηρίας εύθυνον...» και κατόπιν «Τα πλήθη των πεπραγμένων μοι δεινών...». Είναι αξιοπρόσεκτη και προκαλεί ποικίλα συναισθήματα η αλλαγή αυτή των ήχων. Υπάρχουν δε και ειδικοί κανόνες καθώς και ορισμένες ειδικές καταβασίες κατά την Μεγάλη Τεσσαρακοστή).

7. ΚΑΝΟΝΑΣ

Ψάλλεται στον ήχο της ημέρας και περιέχει τροπάρια Αναστάσιμα, Σταυρώσιμα και της Θεοτόκου. Αν εορτάζεται Άγιος υπάρχει και κανόνας του Αγίου. Μεσολαβούν τα Μεσώδια καθίσματα (συνήθως του Αγίου και του γεγονότος της ημέρας και επίκαιρο τροπάριο στην Υπεραγία Θεοτόκο, το λεγόμενο Θεοτοκίον) και ανάγνωση/απαγγελία του Αναστασίμου κοντακίου και του οίκου (όλα του ήχου της ημέρας). Αναφέρονται (κοντάκιον και οίκος) στην Ανάσταση του Κυρίου και τις συνέπειες αυτής, που είναι η Λύτρωση του ανθρώπινου γένους, αφήνοντας έτσι στους εκκλησιαζομένους ένα άρωμα χαράς ανακουφίσεως και ελπίδας. Καταλήγομε στο Συναξάριο, όπου απαγγέλλεται το εορτολόγιο της ημέρας.

8. ΚΑΤΑΒΑΣΙΕΣ

Ψάλλονται μεγαλοπρεπώς συνήθως τα πρώτα τροπάρια (ειρμοί) του Ακαθίστου Ύμνου «Ανοίξω το στόμα μου...». Αν είναι περίοδος Χριστουγέννων η Κοιμήσεως Θεοτόκου η Τιμίου Σταυρού η Αναστάσεως η Υπαπαντής ψάλλονται ειδικές Καταβασίες. Έχουν πολλές φράσεις από τη Παλαιά Διαθήκη και συγκεκριμένα από τη σωτηρία των Εβραίων από τους Φαραώ (όταν πέρασαν την Ερυθρά Θάλασσα οι Ισραηλίτες με επικεφαλής την αδελφή του Μωυσή Μαριάμ τραγούδησαν με τύμπανα και χόρεψαν τη σωτηρία τους δοξάζοντας το Θεό), τη σωτηρία των τριών παίδων από την Κάμινο κ.α. Λέγονται καταβασίες διότι συνηθιζόταν οι ψάλτες να κατεβαίνουν από τα στασίδια και να ψάλουν στο μέσον του Ναού ατενίζοντας την Ωραία Πύλη.

9. Θ´ (ενάτη) ΩΔΗ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ

Εδώ τελειώνουν οι καταβασίες με την «Τιμιωτέρα» που απευθύνεται προς την Παναγία με στίχους από το Λουκά Ευαγγέλιον (επίσκεψη της Θεοτόκου στην Ελισάβετ), ενώ ο ιερεύς θυμιατίζει την Αγία Τράπεζα, τα Ιερά Εικονίσματα και όλους τους πιστούς.

10. ΕΞΑΠΟΣΤΕΙΛΑΡΙΑ

Σε ρυθμό περιγραφικό και σύντομο ψάλλεται η διήγηση του Εωθινού Ευαγγελίου. Είναι ένδεκα, αντίστοιχα προς τα Ευαγγέλια. Πήραν το όνομά τους από τη φράση του Ψαλμού «ο εξαποστέλλων το φως και πορεύεται». Φράση σχετική με τον Όρθρο.

11. ΑΙΝΟΙ

Ψάλλονται στον ήχο της ημέρας. Ξεκινούν με το «Πάσα πνοή...» δηλαδή καθετί που αναπνέει, όλοι μας και σε κάθε χρονική στιγμή ας δοξολογούμε τον Κύριο. Τα τροπάρια αυτά περιγράφουν λεπτομέρειες από τα γεγονότα του Πάθους και της Αναστάσεως στον ήχο της ημέρας. Αν υπάρχει και άλλη εορτή συμπληρώνονται με τροπάρια της εορτής. Οι αίνοι καταλήγουν στο Δοξαστικό. Είναι αργό τροπάριο που χρωματίζει με την ωραιότατη μελωδία της βυζαντινής μουσικής την Αναστάσιμη περιγραφή του Εωθινού Ευαγγελίου. Φυσικά έχουμε ένδεκα Δοξαστικά. Αν είναι μεγάλη Εορτή, το Αναστάσιμο Δοξαστικό της Κυριακής αντικαθίσταται με εκείνο της Εορτής.

12. ΔΟΞΟΛΟΓΙΑ

Ψάλλεται στον ήχο του Δοξαστικού, η στον ήχο της εβδομάδος και αποτελεί την πανηγυρική κατάληξη του Όρθρου.

Έτσι οι χριστιανοί πλημμυρισμένοι από τη χαρά και την ελπίδα της Αναστάσεως προσέρχονται με κατάνυξη στο Μυστικό Δείπνο της Ζωής.

  Επιστροφή στή Σελίδα ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΑ